------------------------------------------------------------------------------------

Rozdział I. Wprowadzenie. /fragment/

    Przedmiotem niniejszego opracowania dyplomowego jest Wielka Synagoga – Miejsce Wiary, Pamięci i Nadziei. Lokalizacja opracowania to obszar między ulicami Suraską i Legionową. Obszar ten stanowił niegdyś centrum religijne najstarszej żydowskiej dzielnicy tzw. Szulhof - tzn. dzielnicy wokół synagogi. Jednak historia tego miejsca została zagubiona na przestrzeni ostatniego półwiecza. Powodem dla którego podjęto się tego tematu jest ranga lokalizacji, jako miejsca dziedzictwa kultury. Jak łatwo zauważyć przestrzeń ta jest od dłuższego czasu profanowana. Przełom związany z początkiem nowego tysiąclecia skłania do refleksji i krytycznej oceny ostatniego półwiecza. My, współcześni jesteśmy więc zobowiązani do zmiany takiego stanu rzeczy i podjęcia kroków mających na celu przywrócenie szacunku temu miejscu. Przestrzeń ta nie może pozostawać anonimowa w strukturze miasta. W związku z podjętym tematem należy przeprowadzić analizę historyczną miejsca oraz sytuacji istniejącej i oceny możliwości ingerencji projektowej w zastaną przestrzeń. Praca ma na celu zapoznanie z aspektami historii Białegostoku związanymi z gminą żydowską jej historią i tragicznym końcem. Podstawowym celem jest zaprojektowanie obiektu godnie upamiętniającego związane z tym tragiczne wydarzenia oraz przywrócenie Miejscu jego dawnej funkcji.

    Istnieje wprawdzie pomnik upamiętniający zniszczenie Wielkiej Synagogi powstały w 1995 roku z inicjatywy Sama Solasza z ,,The Bialystoker Jewish Center N.Y." oraz Michała Flikiera ze Związku Białostoczan w Izraelu. Uważa się jednak, że istniejąca forma memorandum jest niewystarczająca, mało eksponowana i mało czytelna. Wydaje się wręcz przytłoczona otaczającymi budynkami. Wobec takiej sytuacji uważa się za słuszne przeznaczenie na potrzeby tego opracowania obszaru dawnego placu przy Wielkiej Synagodze - dawnego centrum dzielnicy Shulhof, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca, w którym stała najważniejsza białostocka bożnica. (…)

7.1.  Podstawowe założenia ideowe projektu.  /fragment/

   Za lokalizację przyjęto obszar dawnego centrum religijnego – Shulhof, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca po Wielkiej Synagodze. Nowy obiekt powstaje na obszarze zdominowanym przez powojenną zabudowę, która zatarła tworzone tu od stuleci genius loci. Złożona, a przez to również inspirująca lokalizacja projektowanego kompleksu, scharakteryzowana w poprzednim rozdziale, była pretekstem do zadania pytania o sposób ingerencji projektowanej architektury w otoczenie. Dla podkreślenia i uczytelnienia zatartych wartości zaprojektowany obiekt ma silną formę, która zdecydowanie ingeruje w zastane środowisko, aby uporządkować tą przestrzeń i przywrócić jej szacunek. W ten sposób chce się przeciwstawić profanacji Miejsca.

     Ideą, która przyświecała pracy projektowej było nie tylko stworzenie pomnika, symbolu – przestrogi ostrzegającego potomnych przed szaleństwem nacjonalizmów, ale również stworzenie żywej przestrzeni, stąd w sercu założenia zaprojektowano synagogę, symbol przetrwania i nośnik tradycji ogniskujący życie kulturalne i religijne Żydów, a dodatkowo bezpośrednio wyrastającą z korzeni tego Miejsca. Projektowany zespół składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwszą jest Miejsce Wiary, Pamięci i Nadziei z nową synagogą, będące sercem całego założenia. Dopełnieniem i uzupełnieniem akt upamiętnienia jest Centrum Kultury Żydowskiej.

7.1.1. Wielka Synagoga - Miejsce Wiary, Pamięci i Nadziei.  /fragment/

   Miejsce Pamięci Wielka Synagoga w Białymstoku ma upamiętniać losy białostockiej gminy żydowskiej. Tak więc Miejsce Pamięci to pomnik, którego sercem jest nowa bożnica. Projektowany obiekt zaprojektowano dokładnie w miejscu spalonej synagogi. W projekcie odwołano się do prostych środków architektonicznych i symboli religijnych zakorzenionych w kulturze judaistycznej.

    Obiekt charakteryzują dwa rodzaje przestrzeni: otwarta i zamknięta. Przestrzeń otwartą kształtują formy zewnętrzne. Przestrzenią zamkniętą jest wnętrze budowli umieszczone pod kamienną płytą w miejscu zniszczonej bożnicy. Obie te przestrzenie wzajemnie się przenikają, a elementem łączącym je jest symboliczna droga, będąca kręgosłupem założenia. W istniejącym, silnie zdefiniowanym kontekście synagogę zaprojektowano właśnie pod płytą pomnika, uznano bowiem, że w ten sposób będzie mogła być wyrażona wyjątkowość funkcji sakralnej bożnicy. To do niej prowadzi i przygotowuje projektowana droga.

     Podstawowymi składowymi zewnętrza obiektu jest kamienna płyta w miejscu Wielkiej Synagogi otoczona od strony południowej i częściowo od stron wschodniej i zachodniej ścianą. Płytę kamienną przewidziano min. jako miejsce do gromadzenia kamieni, które zgodnie ze zwyczajem żydowskim pozostawia się na grobowcu lub pomniku, odwiedzając bliskich, którzy odeszli, jako wyraz hołdu, pamięci i szacunku. Ale również zniczy zgodnie z tradycją kultury polskiej.

   Ściana wcina się w istniejące budynki po obrysie nieistniejącej bożnicy. Manifestując swoją wielkość symbolicznie odbiera jedynie tą część przestrzeni, którą zajmowała przedwojenna synagoga. Ściana będąca umownym, negatywowym odciskiem nieistniejącej bożnicy może budzić również asocjacje z widokiem wypalonych ruin budynku, ale także nawiązuje do jerozolimskiej Ściany Płaczu. Ważnym elementem projektu jest odtworzona ulica Szkolna, stanowiąca niegdyś łącznik placu przy Wielkiej Synagodze z centrum miasta. Teraz to przez nią prowadzi droga do wnętrza Miejsca Pamięci. Droga ta jest fizycznym uosobieniem inicjacji bowiem „chodzi tu o przejście od tego co świeckie, do tego, co sakralne, od tego, co przejściowe i pozorne, do tego co realne i wieczne, od śmierci do życia, od człowieka do bóstwa” ¹. (…)

1. Mircea Eliade, Traktat o historii religii, wydawnictwo OPUS, Łódź 1993, str. 367